با تداوم خشکسالی فراگیر در منطقه خاورمیانه، کانون‌های تولید گرد و خاک در کشورهای همسایه فعال‌تر از همیشه شده‌اند. بر این اساس، پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که پدیده گرد و خاک به عنوان یک مهمان ناخوانده، تا پایان فصل تابستان سال جاری نیز هر از چند گاهی آسمان کشورمان را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
صادق ضیاییان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا، در پاسخ به ابهامات موجود پیرامون اصطلاح صحیح برای توصیف وضعیت جوی اخیر، با تأکید بر دقت علمی در به‌کارگیری واژگان گفت: «واژه بین‌المللی برای این پدیده “dust” به معنای خاک است، اما متأسفانه به اشتباه در زبان فارسی از عبارت “گرد و غبار” استفاده میشود. در علم هواشناسی، “غبار” (haze) به پدیده‌ای متفاوت اطلاق می‌گردد که با ماهیت خاکی گرد و خاک فرق دارد. افزایش ذرات معلق با قطرهای ۲.۵ میکرون، ۱۰ میکرون و بیشتر، همگی نشان‌دهنده خیزش و انتقال گرد و خاک هستند.»
وی در ادامه با تشریح منشأ متفاوت ذرات معلق با قطرهای مختلف توضیح داد: «ذرات معلق با قطر ۱۰ میکرون و بیشتر، معمولاً در همان محل ایجاد شده و به دلیل وزن بیشتر، به سرعت بر روی زمین ته‌نشین می‌شوند. در مقابل، ذرات معلقی که از کانون‌های گرد و غبار واقع در کشورهای همسایه وارد جو ایران می‌شوند، قطری در حدود ۲.۵ میکرون دارند. سبکی این ذرات به آنها این امکان را می‌دهد که با وزش باد در مسافت‌های طولانی جابجا شده و مناطق وسیعی را تحت تأثیر قرار دهند.»
رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا در پاسخ به این سوال که آیا شدت و فراوانی گرد و خاک کنونی در کشور بی‌سابقه است، تصریح کرد: «وضعیت جوی فعلی نه کاملاً بی‌سابقه است و نه می‌توان آن را کم‌سابقه تلقی کرد. در طول سالیان گذشته، تغییرات اقلیمی و روند خشک شدن منطقه خاورمیانه منجر به گسترش و فعال‌تر شدن کانون‌های تولید گرد و خاک شده است. در سال‌های پربارش (ترسالی)، این کانون‌ها معمولاً تثبیت شده یا فعالیت آنها به تأخیر می‌افتد و یا به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد. اما در سال‌های خشک و کم‌بارش مانند امسال، این کانون‌ها بسیار فعال‌تر می‌شوند. بنابراین، با توجه به شرایط موجود، تا پایان فصل تابستان انتظار می‌رود که به طور متناوب شاهد نفوذ گرد و خاک به کشور باشیم.»
ضیاییان در پاسخ به این پرسش که آیا کانون‌های داخلی گرد و خاک بیشتر کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهند یا کانون‌های خارجی، بیان کرد: «درصدبندی سهم کانون‌های داخلی و خارجی در ایجاد پدیده گرد و خاک در طول سالیان گذشته، موضوع بحث‌های علمی متعددی بوده است، اما نمی‌توان یک پاسخ قطعی و یکسان برای تمام مناطق کشور ارائه داد. تأثیر هر کانون بسته به موقعیت جغرافیایی منطقه متفاوت است. برخی مناطق بیشتر تحت تأثیر کانون‌های داخلی قرار دارند، در حالی که برخی دیگر به طور عمده از کانون‌های خارجی متأثر می‌شوند و در برخی نواحی نیز ترکیبی از هر دو عامل بر وضعیت جوی تأثیر می‌گذارد.»
رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا در ادامه، راهکارهایی نظیر احیای مراتع و دشت‌ها و مدیریت صحیح منابع آب را به عنوان اقدامات مؤثر در کنترل و مدیریت کانون‌های گرد و خاک داخلی برشمرد.
وی همچنین با اشاره به وضعیت نامناسب بارش‌ها و تأثیر آن بر فعال‌تر شدن کانون‌های گرد و خاک گفت: «منطقه خاورمیانه در سال‌های اخیر با پدیده کم‌بارشی مستمر روبرو بوده است. به عنوان مثال، در حالی که میانگین بارش سالانه در کشور ما حدود ۲۳۰ میلی‌متر است، در سال جاری تاکنون تنها ۱۳۰ میلی‌متر بارندگی ثبت شده است. این وضعیت کم‌بارشی در پنج سال گذشته نیز تداوم داشته و در این مدت، متوسط بارندگی سالانه کشور کمتر از ۱۹۰ میلی‌متر بوده است.»
ضیاییان با تأکید بر وسعت بسیار زیاد برخی از کانون‌های گرد و غبار در منطقه اظهار کرد: «کانون‌های فعال گرد و خاک در شمال عربستان، شرق سوریه، اردن و مناطق وسیعی از عراق گسترده شده‌اند. مدیریت و تثبیت این کانون‌ها با روش‌های کوتاه‌مدت امکان‌پذیر نیست، زیرا این کانون‌ها به تدریج و در طول سالیان متمادی شکل گرفته‌اند.»
وی در عین حال به وجود راهکارهایی برای مدیریت برخی کانون‌های محلی گرد و غبار اشاره کرد و گفت: «به عنوان نمونه، کانون صالحیه که بین کرج و قزوین واقع شده است، با وجود مساحت نسبتاً کم، تأثیر قابل توجهی بر کیفیت هوای جمعیت زیادی از ساکنان استان‌های البرز و تهران داشت. این نوع کانون‌های محلی را می‌توان با استفاده از روش‌هایی مانند مالچ‌پاشی و کاشت گیاهان مقاوم به خشکی تثبیت کرد. اقدامات گسترده‌ای نیز برای تثبیت کانون‌های گرد و خاک در استان خوزستان انجام شده است و سازمان منابع طبیعی کشور با بهره‌گیری از تخصص خود می‌تواند اقدامات مؤثری در این زمینه انجام دهد.»
ضیاییان در پایان در خصوص تأثیر دیپلماسی زیست‌محیطی در تثبیت کانون‌های گرد و غبار با منشأ خارجی اظهار کرد: «همین کانون‌هایی که در حال حاضر ایران را تحت تأثیر قرار داده‌اند، در بخش‌های بسیار وسیعی از کشورهای همسایه فعال هستند. این در حالی است که کشورهای منطقه با مسائل و اولویت‌های متعددی روبرو هستند و هزینه قابل توجهی برای تثبیت این کانون‌ها مورد نیاز است. بنابراین، باید با دیدی واقع‌بینانه به این موضوع نگاه کرد. اگرچه دیپلماسی در این زمینه بی‌فایده نیست، اما به تنهایی راهگشا نخواهد بود و نیازمند همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی گسترده‌تری است.»