ناترازی انرژی در ایران به یکی از چالش‌های اصلی اقتصادی و زیست‌محیطی تبدیل شده است. در حالی که معمولاً عوامل نظیر تحریم‌ها یا کمبود منابع طبیعی به عنوان متهمان اصلی این معضل مطرح می‌شوند، تحلیل دقیق داده‌های رسمی نشان می‌دهد که ریشه‌یابی واقعی ناترازی انرژی ایران در سال‌ها قیمت‌گذاری غلط انرژی نهفته است. این سیاست نه‌تنها مصرف را به شکل افسارگسیخته‌ای متورم کرده، بلکه انگیزه‌های سرمایه‌گذاری را نیز از بین برده و به زیرساخت‌های حیاتی آسیب رسانده است. این گزارش به بررسی عمیق این ناترازی از منظر قیمت‌گذاری در سه بخش اصلی سوخت مایع، برق و گاز طبیعی می‌پردازد.
بنزین و قاچاق: چرا قیمت‌گذاری غلط بنزین، ناترازی انرژی را تشدید می‌کند؟
در بخش سوخت مایع، به‌ویژه بنزین و گازوئیل، نمودارها به‌وضوح نشان می‌دهند که هرگاه قیمت واقعی این فرآورده‌ها به‌دلیل تورم کاهش یافته، مصرف به‌شدت افزایش پیدا کرده است. این روند در سالیان اخیر تشدید شده و شیب افزایش مصرف را تندتر کرده است. شاخص شدت انرژی در بخش حمل‌ونقل نیز همین پیام را تکرار می‌کند: نسبت مصرف بنزین و گازوئیل به ارزش افزوده این بخش در دهه ۱۳۹۰ افزایش یافته که گواه بدتر شدن بهره‌وری است.
<
>
توزیع جغرافیایی مصرف سرانه بنزین نیز به نوبه خود نقش پررنگ قاچاق را آشکار می‌سازد. استان‌های مرزی غالباً سرانه‌ای بسیار بالاتر از استان‌های مرکزی دارند، در حالی که تعداد خودرو و سطح توسعه، چنین تفاوتی را توجیه نمی‌کند. این الگو با منطق قاچاق، با توجه به شکاف شدید قیمت داخلی و خارجی، کاملاً سازگار است. بنابراین، قیمت‌گذاری غلط بنزین و گازوئیل، هم مصرف داخلی را به شکل غیرمنطقی بالا برده و هم انگیزه برای خروج غیرقانونی سوخت را افزایش داده و به ناترازی انرژی ایران دامن زده است.
بحران برق و فرار سرمایه: نقش قیمت‌گذاری در ناترازی بخش برق ایران
در حوزه برق، ناترازی انرژی ایران در حال حاضر بیشتر در اوج بار تابستان و خاموشی‌های مقطعی نمود می‌یابد، اما تداوم وضعیت فعلی می‌تواند به ناترازی سالانه منجر شود. ردپای تعرفه‌های پایین برق در بهره‌برداری، سرمایه‌گذاری و حتی قیمت سوخت نیروگاهی مشهود است. ضریب ظرفیت نیروگاه‌های کشور در سال‌های اخیر، هم‌زمان با رشد تقاضا، کاهش یافته است. این بدان معناست که حتی ظرفیت نصب‌شده نیز بهینه استفاده نمی‌شود. برق ارزان، نگهداری و نوسازی نیروگاه‌ها را از نظر اقتصادی نامطلوب ساخته است.
در حوزه سرمایه‌گذاری نیز وضعیت مشابهی وجود دارد. با اینکه شبکه انتقال و توزیع تا حدی توسعه یافته، اما سرمایه‌گذاری در ظرفیت تولید جدید رشد نکرده و حتی در برخی سال‌ها کاهش یافته است. وقتی بازگشت سرمایه در بازاری با تعرفه‌های یارانه‌ای مبهم باشد، عقب‌نشینی سرمایه‌گذار طبیعی است. ریشه دیگر این معضل، تعرفه گاز نیروگاهی است. سیاست غالب بر این بوده که گاز بسیار ارزان به نیروگاه‌ها برسد تا برق ارزان به مصرف‌کننده نهایی عرضه شود. این چرخه معیوب، مصرف‌کننده را به مصرف بیشتر ترغیب و تولیدکننده را از سرمایه‌گذاری بازمی‌دارد و در نهایت به تشدید ناترازی انرژی در این بخش می‌انجامد.
گاز طبیعی و مصرف افسارگسیخته: بازخوانی ناترازی انرژی در بخش گاز
گاز طبیعی حساس‌ترین حلقه زنجیره انرژی ایران است؛ سوخت اصلی نیروگاه‌ها و ستون گرمایش خانگی. کاهش تعرفه واقعی گاز خانگی در دهه ۱۳۹۰ با افزایش قابل توجه مصرف همراه بوده است. همین الگو در بخش تجاری-عمومی و نیروگاهی نیز برقرار است و نشان می‌دهد هرجا گاز ارزان‌تر شده، مصرف سریع‌تر افزایش یافته است.
مسئله مصارف «قرائت‌نشده» (Lost and Unaccounted For Gas – LUFG) تصویر را پیچیده‌تر می‌کند. بخشی از گاز تحویلی به شبکه اصلاً در قبض‌ها و کنتورها منعکس نمی‌شود و برای آن رقم تقریبی ثبت می‌گردد. برآوردها نشان می‌دهد حجم این بخش در سال ۱۴۰۰ نزدیک به نیمی از شکاف ناترازی بوده است. این ضعف حکمرانی داده، در کنار تعرفه پایین، هم تقاضا را متورم کرده و هم تصویر واقعی مصرف را مخدوش ساخته است. این امر، مدیریت و برنامه‌ریزی برای مقابله با ناترازی انرژی در بخش گاز را با دشواری جدی مواجه می‌کند.
مسیر برون‌رفت از ناترازی انرژی: راهکارهای اصلاح قیمت‌گذاری
ناترازی انرژی امروز ایران نتیجه سال‌ها قیمت‌گذاری غلط انرژی در گذشته است. هنگامی که بنزین، گازوئیل، برق و گاز با قیمتی کمتر از ارزش اقتصادی آنها عرضه می‌شوند، خانوارها و بنگاه‌ها تصمیمات خود را بر اساس این قیمت‌های غیرواقعی تنظیم می‌کنند. ساختمان‌های بدون عایق، خودروهای پرمصرف و بی‌تفاوتی نسبت به اتلاف انرژی، در برابر قیمت بسیار پایین انرژی، کاملاً «عقلانی» به نظر می‌رسند. در سمت عرضه نیز، تولیدکننده‌ای که با بازگشت سرمایه نامطمئن و قیمت پایین مواجه است، انگیزه کمتری برای توسعه و نگهداری دارد. این تلاقی دو روند، همان ناترازی ساختاری انرژی ایران است.
اصلاح تعرفه، اگرچه ضروری است، اما اگر بد طراحی شود، می‌تواند بحران‌زا باشد. بنابراین، سه جهت‌گیری هم‌زمان باید در نظر گرفته شود:
اصلاح تدریجی و قاعده‌مند: به جای شوک‌های ناگهانی، مسیری چندساله برای نزدیک‌کردن تدریجی تعرفه‌ها به سطوح منطقی تعریف و از ابتدا شفاف اعلام شود تا خانوار و بنگاه فرصت سازگاری داشته باشند و سرمایه‌گذار از ترمیم اقتصاد انرژی مطمئن شود. هم‌زمان، بسته‌های حمایتی برای دهک‌های پایین ضروری است.
هدف‌گذاری پرمصرف‌ها با تعرفه‌های پلکانی: پلکان‌های مصرفی و تعرفه تصاعدی باید به گونه‌ای طراحی شوند که مصرف تا یک سطح معقول با تعرفه ترجیحی محاسبه شود، اما هر پلکان بالاتر با افزایش محسوس قیمت مواجه گردد. این امر، هم در گاز و برق خانگی و هم در صنعت، باید به‌گونه‌ای اعمال شود که بنگاه‌ها و خانوارهای پرمصرف، بار اصلی اصلاح را بر دوش بکشند و انگیزه برای بهینه‌سازی مصرف انرژی را پیدا کنند.
تعرفه‌گذاری منطقه‌ای و اقلیمی: نیاز انرژی در مناطق سرد، گرم و معتدل یکسان نیست، اما نظام تعرفه کنونی این تفاوت‌ها را به خوبی منعکس نمی‌کند. کف مصرف معقول در مناطق سردتر می‌تواند بالاتر تعریف شود، اما از یک آستانه مشخص به بعد، همان شیب تند تعرفه تصاعدی اعمال گردد. در مناطق گرم نیز همین منطق برای برق سرمایشی به کار رود تا عدالت در قیمت‌گذاری انرژی رعایت شود.
ایران از نظر حجم منابع فسیلی هنوز کشور کم‌منبعی نیست، اما از نظر حکمرانی قیمت انرژی، سال‌هاست در وضعیت اضطراری قرار دارد. اگر ریشه اصلی ناترازی انرژی را نبینیم و آن را صرفاً به رفتار مصرف‌کننده یا تحریم نسبت دهیم، نسخه‌های سیاستی ما به سراغ معلول می‌رود نه علت. داده‌ها و نمودارهای رسمی نشان می‌دهد بدون اصلاح حساب‌شده نظام تعرفه‌گذاری، هیچ برنامه‌ای برای مهار ناترازی انرژی – در سوخت مایع، برق یا گاز – پایدار نخواهد بود. اصلاح تعرفه، اگر درست طراحی و اجرا شود، نه مجازات مصرف‌کننده، بلکه شرط بقا و پایداری سیستم انرژی و حتی توزیع عادلانه‌تر یارانه‌هاست. انتخاب واقعی این است که امروز با برنامه‌ای تدریجی، هدفمند و ناحیه‌ای، قواعد بازی قیمت را اصلاح کنیم، یا فردا با ناترازی انرژی عمیق‌تر و زیرساخت فرسوده‌تر، ناچار به تصمیم‌های بسیار سخت‌تری شویم.
مطالب مرتبط
- سازمان حج و زیارت از آغاز ثبت‌نام قطعی کاروان‌های حج تمتع ۱۴۰۵ خبر داد
- جمهوری دومنیکن مجوز استفاده هوایی آمریکا از خاک خود را صادر کرد
- آمریکا مکلف به جبران کامل خسارت‌های ایران است؛ تأکید نماینده ایران در سازمان ملل بر مسئولیت واشنگتن
- زمین لرزه ۳.۳ ریشتری کازرون را لرزاند؛ آرامش برقرار، رصد لرزه‌خیزی ادامه دارد
ریحانه قیاسی، یکی از خبرنگاران پرتلاش و بااستعداد مجله خبری است که با نگاهی دقیق و تحلیلی، به پوشش رویدادهای مهم می‌پردازد. او با تخصص در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی، و…همواره سعی دارد تا با گزارش‌های عمیق و مصاحبه‌های تأثیرگذار، صدای اقشار مختلف جامعه باشد.
دقت، پشتکار و علاقه فراوان ریحانه به کارش، او را به یکی از اعضای کلیدی تیم تحریریه تبدیل کرده است. او با قلمی روان و حرفه‌ای، به بررسی مسائل روز می‌پردازد و مقالاتش همواره مورد توجه خوانندگان قرار می‌گیرد.