محدودیت‌های اینترنتی در ایران: از طرح صیانت تا رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل پلی
بحث‌های پیرامون طرح موسوم به «صیانت» در سال‌های گذشته، به ویژه مواضع خاص و انتقادهای وارد بر نحوه تصویب آن در مجلس، نشان از ایرادات ساختاری این طرح داشت. این موضوع، علی‌رغم اختلاف نظرهای موجود در سایر مسائل، به اجماع نسبی در بین نخبگان کشور در خصوص ضرورت کنار گذاشتن این طرح انجامید و در نهایت، طرح به شورای عالی فضای مجازی ارجاع شد.
اما ناآرامی‌های سال 1401 و سوءاستفاده‌های خارجی و داخلی از فضای مجازی، دولت را به اعمال محدودیت‌های گسترده و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی وادار کرد. گذر زمان اما نشان داد این تصمیم نه تنها کارآمد نبوده، بلکه پیامدهای منفی بسیاری به همراه داشته است. افزایش استفاده از فیلترشکن‌ها توسط مردم، نشان از ناکارآمدی این رویکرد در کنترل فضای مجازی دارد.
اگرچه فضای مجازی قابلیت سوءاستفاده و ابزار شدن در دست دشمنان را دارد، اما انکار نقش آن در زندگی روزمره و اقتصاد کشور غیرممکن است. محدودیت‌های اینترنتی به کسب و کار میلیون‌ها نفر آسیب زده و مراودات علمی و تجاری بین‌المللی را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. همین امر، مطالبه رفع فیلتر را به یکی از مهم‌ترین مطالبات عمومی تبدیل کرده است.
همزمان با بحث فیلترینگ، موضوع مافیای فیلترشکن نیز مطرح شد و این شائبه را به وجود آورد که برخی مخالفت‌ها با رفع فیلتر، ریشه در منافع این گروه‌ها دارد. این موارد و نارضایتی‌های گسترده، تقاضای رفع فیلتر را به مطالبه‌ای جدی در آستانه انتخابات تبدیل کرد، به نحوی که برخی از نامزدهای ریاست جمهوری نیز به آن اشاره کردند.
کارشناسان همواره بر ضرورت تمایز بین «حکمرانی بر فضای مجازی» و «محدودسازی» آن تأکید داشته‌اند. در نهایت، مطالبات مردمی، نظرات کارشناسی و پیگیری‌های رئیس‌جمهور، منجر به تصمیم اجماعی سران قوا برای رفع فیلتر از واتس‌اپ و گوگل پلی شد.
این تصمیم با استقبال عمومی روبرو شد، هرچند که برخی نمایندگان مجلس نیز بر لزوم مدیریت صحیح فضای مجازی و برخورد با فروشندگان فیلترشکن تاکید کردند. رسول جلیلی، عضو شورای عالی فضای مجازی، نیز در این باره از مجلس خواست تا نسبت به جرم‌انگاری فعالیت‌های مرتبط با فیلترشکن‌ها اقدام کند.
اما پرسش اساسی این است که چرا سیاست فیلترینگ بارها تکرار می‌شود و با هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی گزاف همراه است؟ چرا باید به جای مدیریت صحیح فضای مجازی، به فیلترینگ و در نتیجه به مشکل فیلترشکن و اقتصاد آن روی بیاوریم؟ تفکیک میان مدیریت و مسدودسازی فضای مجازی امری ضروری است که باید در سیاست‌گذاری‌های آینده مورد توجه قرار گیرد.
یکی از نمایندگان مجلس نیز بر استفاده بهینه از مزایای فضای مجازی و کاهش مضرات آن از طریق مدیریت هوشمند تاکید کرد. رفع فیلتر از واتس‌اپ و گوگل پلی، گامی در این راستا بود، اما هنوز انتظار عمومی رفع کامل محدودیت‌ها از همه پلتفرم‌ها و مدیریت هوشمندانه فضای مجازی است.
